Co to jest syndrom oszusta?

Koncept syndromu oszusta został wprowadzony w 1978 przez psycholożkę kliniczną, doktor Pauline Clance oraz psycholożkę Suzanne Imes, które to po raz pierwszy użyły sformułowania „zjawisko oszusta” (z ang. Impostor Phenomenon). Do dzisiaj w literaturze angielskiej używane jest raczej sformułowanie fenomen niż syndrom, ponieważ stan ten nie jest uznawany jako zaburzenie psychiczne.
Badaczki – podczas obserwacji zachowań lękowych i depresyjnych pacjentów – sugerowały związki owego syndromu z doświadczeniami z dzieciństwa i proponowały interwencje terapeutyczne. Syndrom ten jest źródłem bólu i lęku dla wszystkich osób, które na niego cierpią – często bywa przeszkodą w rozwoju prywatnym i zawodowym. Syndrom oszusta obejmuje przede wszystkim negatywne nastawienie do siebie samego, własnych osiągnięć i umiejętności.

Syndromu oszusta – charakterystyka

Syndrom/fenomen oszusta obejmuje takie zjawiska i emocje jak:

• Efekt Dunninga-Krugera to efekt psychologiczny polegający na tym, że osoby niewykwalifikowane w jakiejś dziedzinie życia mają tendencję do przeceniania swoich umiejętności w tej dziedzinie, podczas gdy osoby wysoko wykwalifikowane mają tendencję do zaniżania oceny swoich umiejętności.
• Lęk społeczny – dotyka osoby, które często mają wysokie osiągnięcia w wielu dziedzinach, ale pomimo obiektywnych sukcesów nie uzewnętrzniają swoich osiągnięć i stale wątpią w siebie.
• Negatywne postawy wobec własnych kompetencji i sukcesu – nieprzypisywanie sukcesu własnym kompetencjom. Osoby z zespołem oszusta borykają się z dokładnym przypisaniem ich wyników do ich rzeczywistych kompetencji tzn. przypisują sukcesy czynnikom zewnętrznym, takim jak szczęście lub otrzymywanie pomocy od innych. 
• Stany lękowe, które dotyczą głównie obwiniania siebie o to, że zawiedziemy innych.
• Lęk przed odkryciem i zdemaskowaniem, ale też oczekiwanie na odkrycie – lęk przed swego rodzaju moralnym upokorzeniem, ponieważ używamy tutaj takich słów jak „zdemaskować”, „odkryć”, „oszust”.
• Nadmierna praca i sumienność.
• Unikanie ekspozycji społecznej i eksponowanych stanowisk.
• Nadmierne chwalenie innych i unikanie pochwał.

Istnieje możliwość występowania syndromu oszusta bez typowych objawów, jednak poziom lęku i codziennego stresu będzie u takich osób nadal bardzo wysoki.

Rozpoznanie

Klinicyści wciąż zbierają dane na temat syndromu oszusta: częstotliwości występowania, chorób współistniejących czy najlepszych praktyk w zakresie diagnozowania i leczenia.

W badaniach naukowych stopień syndromu oszusta jest standardowo mierzony za pomocą Clance Impostor Phenomenon Scale (dwudziestopunktowy quiz). Punktacja odpowiedzi i przypisanie badanych do miejsca na skali umożliwia badaczom zdiagnozowanie, czy zjawisko oszusta wiąże się z określonymi cechami osobowości, doświadczeniami z dzieciństwa lub postawami wobec osiągnięć.

Z czego wynika i co pogłębia lub podtrzymuje syndrom oszusta?

1.  Sytuacja rodzinna 

Przykładem doświadczeń rodzinnych, które powodują syndrom oszusta, jest między innymi ciągłe wrażenie, że dana osoba nie jest wystarczająca, niemal w każdej dziedzinie życia. Niewystarczająco dobre oceny, niewystarczająco dobre zachowanie, wygląd, poglądy… itd. Permanentne poczucie bycia niewystarczająco dobrym w dzieciństwie powoduje, że u ludzi powstaje następujący schemat myślowy: „Jeżeli chcę być kochanym i wartościowym człowiekiem – muszę sobie zasłużyć, muszę mieć osiągnięcia”.

2.  Niskie poczucie własnej wartości 

Młody człowiek dorastający w środowisku, które notorycznie powtarzało mu negatywne komunikaty na jego temat, jest przekonany o swojej niskiej wartości. Taka osoba ma ogromny deficyt akceptacji i zrozumienia ze strony innych osób. Gdy natomiast nadchodzi moment, gdzie otrzymuje aprobatę czy pochwałę, ciężko jest jej przyjąć ją do siebie.

3.  Perfekcjonizm

Człowiek z osobowością perfekcjonistyczną rzadko jest usatysfakcjonowany z efektów swojej pracy czy też wyglądu. Dąży do nieistniejącego ideału oraz ma wrażenie, że to, co sobą prezentuje i to, co robi, zawsze może być jeszcze lepsze. Stale ma wrażenie, że powinna się jeszcze więcej dokształcać czy pracować, ponieważ na bieżącym etapie nadal niewiele wie. Nawet jeśli osiąga wyraźne sukcesy na polu zawodowym lub edukacyjnym. Lęk przed popełnieniem błędu, nawet najmniejszego, zmusza perfekcjonistę do tego, aby starał się jeszcze bardziej. Nie jest to jednak często możliwe, dlatego wywołuje frustrację.

Syndrom oszusta może ujawniać się u osób, które w latach szkolnych były zdolne, szybko się uczyły, miały bardzo dobre stopnie oraz pozytywnie wyróżniały się na tle rówieśników. Były to dzieci często chwalone, które otrzymywały uznanie ze strony rodziców oraz nauczycieli. Następstwem takiej postawy u opiekunów może być zrodzenie się u dziecka, a następnie u dorosłej osoby, przeświadczenia, że jeżeli nie jest najlepsza, to oznacza, że jest nic niewarta. Taki człowiek próbuje wszelkim kosztem zadowolić innych i może odczuwać przymus wywierania na innych dobrego wrażenia.

4.  Zaburzenia lękowe oraz depresja

Zarówno lęki, jak i depresja zaburzają obraz siebie, przez co człowiek koncentruje uwagę głównie na swoich błędach, trudnościach, kompleksach czy niepowodzeniach. Osobie zmagającej się z depresją lub zaburzeniami lękowymi trudno uwierzyć w pozytywne komunikaty na swój temat oraz swoją sprawczość. Z kolei syndrom oszusta może powodować oraz wzmacniać stany depresyjne, choć warto zauważyć, że zależy to od czynników indywidualnych.

5.  Praca 

Praca, szczególnie ta obciążająca nas psychicznie, trudna i nie rekompensująca naszych wysiłków może nie być pomocnym aspektem w przypadku występowania syndromu oszusta. Praca w zawodzie, w którym często staje się przed nowymi, nieoczywistymi problemami, gdzie znalezienie rozwiązania zajmuje nam bardzo dużo czasu, praca po godzinach czy zawód, w którym trudno jest zauważać efekty swojej pracy. To wszystko w połączeniu ze świadomością, że inna osoba na tym stanowisku rozwiązała kiedyś podobny problem, zrobiła coś nieoczywistego, udowodniła swoją sprawczość –  z pewnością pogłębia problem syndromu oszusta.

6.  Złe planowanie swojego czasu 

Zaplanowanie zbyt długiej rezerwy czasowej na wykonanie zadania. Stajemy się wtedy bardziej drobiazgowi i mamy skłonność do siedzenia po godzinach. 

7.  Doświadczenie 

Im jesteśmy bardziej doświadczeni w danej dziedzinie tym bardziej zaczynamy traktować naszą wiedzę jako zwykłą i nie uznajemy jej za wyjątkową i wyróżniającą nas od innych.

8.  Niezwracanie uwagi na swoje sukcesy 

Brak celebracji swoich sukcesów i osiągnięć, doceniania siebie i swoich wysiłków.

Jak często występuje? U kogo najczęściej?

Ponoć 70% ludzi doświadcza syndromu oszusta przynajmniej raz w ciągu całego życia, a u 10-15% populacji występuje on przewlekle.

1.  Płeć

Większość najwcześniejszej literatury na temat syndromu oszusta skupiała się na kobietach. Jednak połowa z przeprowadzonych badań w tej tematyce, w których oceniano wpływ płci, nie wykazała różnic w odsetkach mężczyzn i kobiet cierpiących na zespół oszusta. Implikacją tego odkrycia jest to, że klinicyści i pracodawcy powinni być wyczuleni na to zjawiska zarówno u kobiet jak i u mężczyzn.

2.  Wiek

Uspokajająco byłoby sądzić, że objawy syndromu zmniejszają się wraz z wiekiem. Niestety w badaniach, w których opisano wpływ wieku, nie stwierdzono jednoznacznie, że tak jest. Część badań wskazuje na zmniejszoną aktywność i prawdopodobieństwo wystąpienia syndromu oszusta wraz z postępującym wiekiem, ale druga połowa badań - nie wykazuje takiej zależności. Jest to więc nadal pytanie otwarte dla przyszłych badań.

3.  Mniejszości etniczne

Liczne badania wykazały, że syndrom oszusta często występuje wśród mniejszości etnicznych. Kluczowym odkryciem jednego z tych badań jest to, że syndrom oszusta jest silniejszym predyktorem problemów ze zdrowiem psychicznym niż stres związany ze statusem "mniejszość etniczna". Jest to szczególnie istotne, biorąc pod uwagę, że badania dotyczące populacji mniejszości etnicznych skupiają się raczej na ich statusie mniejszościowym i domniemanych doświadczeniach dyskryminacji niż na indywidualnych różnicach w obrębie grupy mniejszościowej, takich jak syndrom oszusta.

Skutki negatywne syndromu oszusta:

• stres, 
• lęk,
• może prowadzić do pojawienia się depresji,
• niskie poczucie własnej wartości,
• wyczerpanie fizyczne i psychiczne,
• zaburzenie równowagi w życiu prywatnym i zawodowym,
• problemy w relacjach z ludźmi,
• spadek wydajności w trakcie pracy,
• spadek zadowolenia z pracy,
• wypalenie zawodowe,
• unikanie okazji i możliwości rozwoju oraz awansu.

Jak samemu można nad tym pracować?

Warto wprowadzić kilka dobrych praktyk do swojego życia i pamiętać o kilku rzeczach.

• Bądź wobec siebie wyrozumiały. 
• Pracuj nad pewnością siebie.
• Opowiedz zaufanej osobie o swoich lękach i wątpliwościach, gdy się pojawiają.
• Rozpisz swoje kompetencje szczegółowo, zwłaszcza te unikatowe.
• Pracuj nad perfekcjonizmem. Poszerz skalę według której oceniasz efekty swojej pracy – niech to nie będzie tylko dobrze/ źle.
• Zapisuj na bieżąco swoje małe i duże sukcesy – po to, by w kryzysowej sytuacji móc po nie sięgnąć. W trudnych chwilach nasza pamięć jest zawodna.
• Celebruj swoje osiągnięcia.
• Rozróżniaj swoje kompetencje w danej dziedzinie od umiejętności zarządzania czasem – jeśli nie zdążysz z zadaniem na czas, nie oznacza to od razu, że nie jesteś specjalistą w tej dziedzinie.
• Uświadom sobie, że porażka nie jest niczym złym. A wręcz odwrotnie! To źródło nauki i doświadczeń, które wzbogacają życie.
• Ucz się asertywności – dzięki niej zwiększa się szacunek do samego siebie, a co za tym idzie – podnosi się poczucie własnej wartości. Przydatne zwroty to: "chcę", "wolę", "postanowiłam/em", "zdecydowałam/em".
• Szukaj zdrowego feedbacku – pomyśl kogo możesz zapytać o realistyczną i rozwijającą opinię.
• Przed wykonaniem danego zadania definiuj jaki jest dla Ciebie satysfakcjonujący efekt pracy – nie zmieniaj go w trakcie zadania. Jeśli spełniłeś/aś swoje kryteria, uznaj, że zrobiłeś/aś to wystarczająco dobrze, nawet jeśli wewnętrznie nie czujesz satysfakcji – przy następnym zadaniu możesz ustawić sobie poziom wyżej

Zalecenia dla specjalistów

Nie ma opublikowanych wyników badań, które mogłyby pokierować diagnozą lub leczeniem pacjentów z zespołem oszusta. 

Gail Matthews i Pauline Clance w swoim artykule z 1985 roku opisywali swoje doświadczenia dotyczące opieki nad 41 osobami z syndromem oszusta. Zalecili weryfikację wątpliwości i obaw pacjentów, bezpośrednie odniesienie się do obaw przed porażką oraz prowadzenie terapii grupowej, ponieważ ci pacjenci często czują się osamotnieni oraz sądzą, że są jedynymi, którzy doświadczają takich emocji i stanów, co tylko pogłębia ich izolację. Jednak nie ma wystarczających danych, aby stworzyć wytyczne dotyczące intensywności leczenia, czasu trwania terapii lub czasu po którym powinna wystąpić poprawa.

Specjaliści od zdrowia psychicznego, mający do czynienia z pacjentami cierpiącymi na zespół oszusta, prawdopodobnie będą stosować, oparte na dowodach, metody leczenia chorób współistniejących, jak np. terapia poznawczo-behawioralna w przypadku depresji i lęku.

Depresja i lęk często współwystępują z syndromem oszusta. W przypadku braku konkretnych zaleceń dotyczących leczenia zespołu oszusta pacjenci powinni być rygorystycznie badani pod kątem depresji i lęku oraz leczeni pod kątem tych objawów za pomocą terapii opartych na dowodach.

Osoby doświadczające syndromu oszusta często dostrzegają bycie „jedynym” odczuwającym te uczucia, co skutkuje jeszcze większą izolacją. Dlatego skierowanie na terapię grupową, podczas której również inne osoby omawiają swoje uczucia, wątpliwości i porażki, może być szczególnie terapeutyczne.

BIBLIOGRAFIA

1. Katherine Hawley „What is impostor syndrome?
2. Prevalence, Predictors, and Treatment of Impostor Syndrome: a Systematic Review
3. Strategie Radzenia Sobie  W Trakcie Trwania Pandemii I Nie Tylko  - Syndrom Oszusta - Część VI